къокъаб шаригIат

 

Унеб букIана 1877соналдаса хадуб заман. Гьел абуни рукIана Дагъистаналъул гIалимзабазе бищунго захIматал ва хIинкъи цIикIкIарал сонал. ГIурус пачалихъалъул диналде данде тIадецуй кутакалда цIикIкIана 1877 соналъ Дагъистаналда ва Чачаналда «къокъаб шаригIатги» чIчIинтIизабун, гьеб кIиябго вилаят бидул хIориниб лъун хадуса. Цоял гъазаваталъе гIоло, цогидал гьезде данде пачаясул чукъбузул рахъ ккун рукIиналъ Дагъистан, цIидасан, цоцалъ бана.

Кварида ран, гъанкъун, чIван, Сибиралде ритIун, жанир тIамун лъугIизаруна халкъалда гьоркьоб дагьабниги жидер машгьурлъи бугел гIалимзабиги, гIакъилзабиги ва тIарикъаталъул устарзабиги.

«РУХIАНИЯВ» - гьеб букIана бищунго гIадамазе хIинкъи бугеб рагIи. Гьелъие гIоло къотIулаан букIараб бищунго кьварараб хIукму: Сибирь, яги хвел.

Сугъралъа ГIабдурахIманхIажиясул قدس سره вас- Дагъистаналъул ункъабилев Имам МухIамадхIажиясул бетIерлъиялда гьоркь гьабураб ахирисеб гъазават халат бахъинчIо. Сугъралъ росуги хъалаги бахъизе кIвана капурзабазда, кутакалда тIаде гIарадаги бан, гьел риххизарун хадуб. Кинавниги азарго мурид вукIана гьел цIунун рагъулел.

Дербенталда ва Гъунир кварида ран гъанкъана восстаниялъул бутIрул: МухIамадхIажи, Мехти Уцмиев, НикIа-къади, ГIабдулмажид, ГъазиахIмад, Зубаир-бика, ХIажиев ГIабдулагь ва цогидалги-кинавниги 300 чи. Дагъистаналъул микьго округалдаса 4875 чи витIана Сибиралде, гьездасан Гъуниб округалдасан 1453 чи, Гъазигъумекиса 1441 чи.

ЦIакъго захIматаб хIалалде ккана, туснахъзаби хIисабалда, Дагъистаналдаса къватIире ритIарал гIадамал. Гьезул гIемерисел хвана гьава-бакъалъул шартIал хисиялъул ва ругънал кIотиялъул хIасилазда. Гьедин, масала, къватIиве витIарав Сугъралъ росулъа кинавниги 775 чиясдасан къокъабго заманалъул болжалалда хвана 200 чи, рокъоре тIадин абуни руссана гIицIго 170 чи.

Гьеб багъа-бачариялда гIахьаллъаразул тIолабго ракь бикьана гIурус пачаясул хъамалчагIазда ва бакIалъулал зулмучагIазда гьоркьоб.

Сибиралдасан балъго рокъоре ритIулел рукIарал кагътазда асирзабаз бицен гьабулеб буго жидерго бугеб язихъаб хIалалъул, гIакъуба-зулмуялъул, унтаби-гIузрабаз кIвекIун холел ругел гIемерал дагъистаниязул хIакъалъулъ.

Тарихалде гьоркьобе 1877 соналъул восстание ана «Хъанда шаригIат» абураб цIаралда гъоркь. ЦIакъго пашманаб букIана гьеб бахIарчияб къеркьеялъул хIасил: анцI-анцI рухIарал дагъистаналъул росаби, кварида ран гъанкъарал магIарулазул рагъулал бутIрул, гIисиналин, хералин абун батIалъи гьабичIого, рикIкIадаб Сибиралде ритIарал гIемерал гIадамал.

БатIи-батIиял сиясатиял гIуцIцIабазул заманабазда, Дагъистаналъул хIакимзабазул хъачIлъиялъулги ва жалго гIурусазул кафурзабазул пахруял тIадчагIазда цере берцин рихьизариялъул мурадалда, гьарулел рукIарал инжитал пишабазул хIакъалъулъ гIемер хъван буго тарихалда.

Нужецаго пикру гьабун бихьеха, хириял бусурбаби, кинал вахIщиял Аллагьасул тушбабаз нухмалъи гьабулеб букIарабали дол соназ нилъер Дагъистаналъул халкъалъе.

Дагъистаналда капурзабазул зулму цIикIкIиндал, Турциялде мугьажирлъуде ун гьенив чIчIарав КIикIуниса тIарикъаталъул устар Шарафуддинихъе قدس سره Дагъистаналдасан хъван бачIараб Инхоса ГIалихIажиясул قدس سره кагъаталда руго гьадинал мухъал:


…Масажидал къан руго,

КъулгIаби чIунтун руго.

Диванхангун канцилар,

Камил гьабулеб буго.

Нававица гьабураб

Мингьаж гIодилеб буго,

ШаргIиял ахIкамазда.

ХIур тIад бетанин абун.

Рамабигун анвараз

ГIарза хIал бачIун буго,

ХIапароялъ кваназе

Ракьалде реханилан.

ТIад вугев чи ци гIадав,

Цогидал гьаби гIадал,

ГIалимчи хъумур гIадав,

Муъминчи чахъу гIадав,

Огь, гъарин цоги чахъу (муъминчи)

Чундукьа кин борчIилеб?

КIанцIизе бакIги тIагIун,

Терелебдай хутIилеб?

ГьацIул махI батаралъуб,

ЦIунцIра хурхунеб гIадин,

БакI-бакIалде сентIелел

Суфизабиги руго.


 

Ва амма Сайид ГIободияс قدس سره гьеб жиндирго гIумруялъе бугеб хIинкъиялъухъ балагьичIого, гьоркьоб къотIизе толеб букIинчIо халкъалда гьоркьоб гьабулеб букIараб исламияб гIелмуялъул бичIчIикьеялъулаб хIалтIи. ЛъарагIлъиялде ун, Чачаналде щун киса-кибего унеб букIана Сайид ГIободиясул قدس سره дагIваталъулаб хIалтIи. Гьелъул кIвар жеги цIакъ цIикIкIун букIана Дагъистаналъе ва Чачанлъиялъе, щайгурелъул гьезул гIемериселги рухIиял церехъабазда тIад бачун букIиндал гIурус пачаясул чукъбуца вахIщилъиялъул ва чIвай-хъвеялъул бидулаб михир. Сибиралде ритIун щиб, туснахъазда жанир тIамун щиб, къватIисел улкабазде тIурун ун щиб, Дагъистаналда цIакъго-цIакъ дагьлъун рукIана диниял церехъабазул кьерал.

Сайид ГIободияс قدس سره гIадамазда малъулеб букIана жиндие баччизе захIматаб гьабизегIан цин цебе, гIадатияв муъминчиясе мустахIикъаб бугин шаригIаталъул арканалги цIунун, гьелги тIуразарун рукIине. Цогиги гьес малъулеб букIун буго исламалъул тIасияб хIокIиде вахиналде цин цебе, гьелда рекъараб тарбия кьезе ккелин жиндирго напсалъе ва черхалъе абун. Гьеб хIисабалда гурони диналъул гъварилъуде ваккизе, гIелмуялъул борхалъабазде вахине рес букIунарин ва бажаруларин бусурбанчиясухъа абун.

Муршидун Камилас قدس سره гIадатиял гIадамазе диналъул нухал къварид гьарулароан рукIарал. ГIободиясда قدس سره цIакъго лъикI лъалаан букIараб чиясухъа бажарулебги ва гьесул хIалкIоларебги жо. Гьединлъидал, устарас кидаго хIаракат бахъулаан гIадамал ричIчIулевлъун вукIине ва гьезие исламиял нухал бигьа гьаризе шартIал ралагьизе.

Халкъалда диналъул балъголъаби малъулаго, гьезие гIелмиял къанунал баян гьарулаго, Сайид ГIободияс قدس سره гурхIел гьечIеб къеркьей гьабулеб букIана шаргIалъул хиянатчагIазе, диналъул цIогьазде, кIигьумерчилъиялде данде. Диналъе гьес тIалаб гьабулеб букIана рацIцIалъи. Гьединаб букIана Сайид ГIободиясул قدس سره гIелмудал гучги ва гIумруялъул кинабго рахъалъулаб жиндаса мисал босизе мустахIикъаб мисалги.

Дагъистаналда ва Чачаналда Сайид ГIободияс قدس سره лъикIаб тарбия ва лъай кьун гIезаруна, жидер цIар сверухъе рагIарал гIалимзаби. Гьезда гъорлъ рукIана ГIободаса Сиражудин, ГIободаса ГIабдулпатахI, Аргъваниса МухIамадхIажи, Ахъташ-ГIавухъалдаса ТIалхIат, Гъумекиса ГъазиахIмад, Хуштадаса ПирмухIамад, Ингишоса Абакар, Алмахъалдаса ГIамиргIали, Хъумторхъалаялдаса Идрис, ГIандиса ГIабдуллагь, ГIуриса ГIусмандибир, ЮртгIавухъалдаса Гурил МухIамад ва гIемерал цогидалги.

Сайид Гiободиясул قدس سره хIакъалъулъ хъварал батIи-батIиял баяназда загьир гьабун буго гьев Муршидун Камиласул قدس سره хасаб ва даимаб бербалагьиялда гъоркь рукIанин муридзабазул лъабкъоялда анцIазаргониги чи абун.

Гьанжесел цIаларал гIадамазги абула жакъа къоялъгицин жидеца Сайид ГIободиясул قدس سره вирд гьабулезул къадар къоазаргоялдасагицин тIаде араб бугилан.

Аллагьас Сайид ГIободиясул قدس سره баракатги шапагIатги камун тогеги нилъ бусурбаби, кинаб къо Аллагьас нилъеда тIаде бачIаниги. Амин!

1877 соналъ Дагъистаналда букIараб багъа-бачариялда гьоркьоб гIахьаллъи гьабуна ХIабщиса шайих Сулейман-хIажиясги قدس سره. Сугьралъ росуги бухIун, къеркьеялъул церехъаби кварида ран хадуб, гьев, гIемерал гIараб гIелму цIаларал чагIигун цадахь, тIубараб анлъго соналъ туснахьалда жанив тIамула. Гьев Сулейман-хIажиявги قدس سره вукIана жиндие ГIабдурахIманхIажи Сугъуриясдасан قدس سره гIелму-лъай щваразул цояв.

Диналъул тушбабазул ва жахIдачагIазул рокьукъаб бер букIана, къаси-къадлъи гьечIого, Сайид ГIободиясда قدس سره хадуб балагьунги. Гьудулзабиго гIадин, гIемерал рукIанин абизе бегьула гьев тIарикъаталъул устарасда балъго жахIда ккаразул къадарги. ХIукуматалъул хIарччил чурутIе риччарал ва гьенир чапелел ругел жагьилзабазда лъикI лъалаан кин «гIакъилго» гIалимчи- рухIаниясдаса жидеца «къисас» босизе кколеб ва бегьулебали.

Шамил Имам асирлъуде ккаралдаса нахъе, пачаясул чукъбуз байбихьула Дагъистаналда ва Чачаналда ругел диниял гIалимзаби, батIи-батIиял гIиллаби ратун, цо-цоккун тIагIинаризе ва Шималияб Кавказалда диналъул кьучIчI тIубанго бакъвазабизе.

Хасаб бербалагьиялда гъоркь рукIана, гьединго, 1877 соналъ букIараб восстаниялда кинаб къагIидаялда бугониги гIахьаллъи гьабуралщинал рухIаниялги.

Гьеб кинабго лъикI бичIчIулаан живго Сайид ГIободиясдаги قدس سره. Сверухъе лъугьунеб бугеб хIинкъи бугеб сиясатияб ахIбал-хIалалъ тIамулев вукIана МухIамадхIажиявги قدس سره букIиниселъул пикру гьабизе.

Сайид ГIободияс قدس سره Шамил Имамас гIурусазде данде гьабураб рагъуе кьолеб букIана цIакъго тIадегIанаб къимат ва гьев рикIкIунев вукIана Аварагасул суннатги цIунун, капурзабазда гъазават лъазабурав халкъияв бахIарчилъун.

Гьелда тIадеги 1877 соналъ букIараб «гьитIинаб шаригIаталъул» кьучIчIалда ккараб рагъулъ гьес ГIабдурахIманхIажи Сугъуриясул قدس سره рахъ кколеб букIанин абун гIайибалги рукIана Сайид ГIободиясде قدس سره гIунтIизарулел дагъистаналда рукIарал гIурус пачаясул инжитал чукъбуз. Гьединлъидал, Сайид ГIободияв قدس سره вукIана пачаясул цIиял тIадчагIазда бадиб къараб гIелмиябгун-рухIияб зазлъун. Гьесда щиб гьабилебали лъаларого рукIана пачаясул вахIщиял жасусал. ГIободиясул قدس سره халкъалда гьоркьоб бугеб машгьурлъиги, къадру-къиматги лъан, гьесиеги, цойгидазего гIадин, тамихI гьабизеги бокьун, гьабичIого тезеги бегьуларого, чараги хун рукIана капурзабазул къапила.

Цо нухалъ Сайид ГIободияв قدس سره Хунзахъе ахIула губернаторас. Гьес, тIадеги ахIдон, абула Сайид ГIободиясда قدس سره мунги, Генуса Шамил Имамго гIадин, цIияб гъазаваталде хIадурлъулев вугин абун гIарза бачIун бугин жиндихъе гIадамаз абун.

Пахруяв ва хъачIав губернаторасе бокьун букIуна, устарги قدس سره къабихI гьавун, гьевги хIинкъизавун, жиндирго тIадегIанлъи гьесда бихьизабизе. Амма, циндаго, кинабго гIакса ккола.

Гьеб мехалъ жиндаго дандвитIун гIодов чIчIарав Сайид ГIободиясда قدس سره аскIоб, гьакIкIан кIалгун, жиндаго тIад речIчIизе къачIараб гъалбацIги ва гьесул гъуждузда нахъасан баккараб кIудияб аздагьоги бихьидал, кьер тIун сородизе жувала пакъирав ятим.

Цо заманалдасан рекIеда ватарав губернатор живго гьардола Сайид ГIободиясда قدس سره, бегьулеб батани, гьаниса хехго дурго рокъове тIадвуссун аян абун.

Амма букIаниги Сайид ГIободияв قدس سره, батIи-батIиял гIиллабиги ургъун рахъун, хъалаялъув жанив тIамула, сурав босула. Гьесие хIинкъаби кьола, гьеб дуца гьабулеб диналъул бичIчIикьеялъулаб хIалтIи халкъалда гьоркьоб тIокIалъ гьабугеян абун. Цинги, халкъалъул багъа-бачариялдаса ва гьелъул цциналдаса хIинкъун, къватIиве виччала, гьесие щибго заралги гьабичIого. Ахирги Сайид ГIободиясда قدس سره бичIчIизабула пачаясул чукъбуз гьесие, Дагъистанги тун, къватIисел хIукуматазде ани лъикI букIинаанилан ва гьелъие квал-квалги гьабизе гьечIилан абун.

Муршидун Камиласда бичIчIула, нахъаса къотIи гьечIеб хъаравуллъи жиндидаго хадуб хIукуматалъул чудказ чIезабидал, жиндиего эркенго гIелмуялда тIад хIалтIизе рес бугел гIарабазул улкаялде мугьажирлъун ине.